Twee woorden: Clementine en Mandarijn

Wie regelmatig naar de kookprogramma's op 24Kitchen kijkt komt daar bij de Engelstalige uitzendingen vaak de term 'clementine' tegen. Dat wordt dan in de ondertiteling vertaald met 'mandarijn'. Klopt dat?

We duiken even de geschiedenis in en ontdekken dat dé mandarijn niet bestaat. Men denkt dat de oermandarijn ontstaan ergens in Zuidwest-Azië is ontstaan en een aantal keren is gekruist (door de natuur en de mens) met andere leden van de uitgebreide citrusfamilie.

De Engelse benaming clementine eert de Franse pater Marie-Clément Rodier (1839-1904), die als missionaris naar het (toen Franse) Algerije werd gezonden. In de Algerijnse plaats Misserghin maakte hij zich nuttig in een weeshuis. Kennelijk verveelde hij zich soms wat en ging wat prutsen aan sinaasappelbomen die in de tuin van dat weeshuis groeiden. Hij ente een tak van een sinaasappelboom op een ongecultiveerde boom die verscholen stond tussen wat doornige struiken. Deze enting resulteerde in de mandarijn, die clementine werd genoemd om zijn schepper te eren. Het was noch een bittere mandarijnboom, noch een zoete sinaasappelboom. De vrucht bleek wat roder van kleur dan de bestaande versie van de mandarijn en had een heerlijke zoete smaak. De nieuwe variëteit van broeder Marie-Clément trok al snel de aandacht van kenners (lees: commercie).

In Nederland had men door de activiteiten van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) al veel eerder contact met China en Japan gehad. Daardoor was de kennis van en over de oermandarijn al in ons land bekend voordat de versie uit Algerije hier in zwang raakte. We wisten dus dat mandarijnen oorspronkelijk (ook) uit China kwamen. Een mandarijn was in China een ambtenaar of overheidsdienaar. In het Chinees werd zo iemand een 'kwan' genoemd en dus moeten we zien te ontdekken waar we die benaming vandaan hebben gehaald. We kunnen het woord 'mandarijn' herkennen in het vergeten oud-Nederlandse mandorijn, dat via het Maleis mantri is afgeleid van het Sanskriet, een oude Indiase taal, waar mantrin (मन्त्रिन्) 'adviseur' betekende. In India droegen deze adviseurs oranje gewaden. De term 'mandarijn' werd door Europese handelaren gebruikt voor iedere hoge ambtenaar die ze in Zuidoost-Azië tegenkwamen. De associatie met de oranje kleur bleef, zelfs toen bleek dat de gewaden van Chinese ambtenaren niet oranje bleken. De kleur werd dus later getransplanteerd naar de citrusvrucht.

Om het nog ingewikkelder te maken worden mandarijnen in Engelstalige landen soms ook 'tangerine' genoemd. De oorsprong van dat woord is de Marokkaanse havenplaats Tanger met de uitgang '-ine' om het sappige van de vrucht te benoemen. Denk bijvoordeeld ook aan grenadine. De teelt van de moderne zoete mandarijnen verspreidde zich namelijk snel vanuit Algerije over Noord-Afrika.