Een rijstnabootsend onkruid

Ondanks zijn naam Europese hanepoot (Echinochloa crus-galli) komt deze soort helemaal niet uit Europa. Hij is namelijk inheems in Azië, maar heeft zich wel ontwikkeld tot een wereldwijde invasieve soort.

Het is een eenjarige grassoort, die op voedzame grond moeiteloos een plekje verovert. De planten worden ongeveer een meter hoog, hebben een breed blad en vormen fraaie bloeiaren, die van groen naar rossig verkleuren. De zaden zijn eetbaar als gierst en zijn gemakkelijk te oogsten. Geroosterde zaden vormen een koffie-surrogaat. Het jonge blad is zowel rauw als gekookt eetbaar.

De Europese hanepoot heeft een een evolutionair trucje verzonnen om te kunnen overleven. Ooit, zo'n duizend jaar geleden begon de mens in China aan de Yangtze-river met het telen van rijst. Uiteraard moest al het onkruid met de hand tussen de rijstplantjes weggehaald worden. Dat handmatig wieden was in eerste instantie relatief eenvoudig, want alles wat het aandurfde om met een groen sprietje boven het maaiveld te komen, werd rücksichtslos weggehaald.

Maar de Europese hanepoot begon te leren en na honderden generaties leek de soort zo op een rijstplantje dat rijstboeren soms gingen twijfelen. Tegenwoordig kunnen ze een rijstplantje zo goed nabootsen dat ze aan detectie kunnen ontsnappen.

Tijd voor wetenschappelijk onderzoek[1]. Deze vorm van evolutionaire nabootsing noemt men Vavilovian mimicry, genoemd naar de Russische geneticus Nikolai Vavilov (18871943). Het is een voortdurende aanpassing van een kruid om een gedomesticeerde plant na te bootsen. In het geval van de Europese hanepoot heeft deze plant zichzelf aangeleerd om rechtop te groeien in plaats van zich over de grond uit te spreiden zoals de meeste van zijn familieleden. In China hebben ze zelfs groene stengels gekregen, terwijl de niet aangepaste versie nog steeds wat rossige stengels hebben.

De onderzoekers schatten dat de nabootsende versie van de Europese hanepoot ontstond op ongeveer hetzelfde moment dat Chinese historische gegevens aangeven dat het regionale economische zwaartepunt aan het verschuiven was van het stroomgebied van de Gele Rivier naar het stroomgebied van de Yangtze. Tijdens deze periode van de Song-dynastie groeide de Chinese populatie snel en daarbij natuurlijk ook de rijstconsumptie. Dit is ook het moment waarop een snelrijpende, droogtebestendige rijstvariëteit, de Champa rijst, in het Yangtze-bekken uit Zuidoost-Azië werd geïntroduceerd - teneinde twee oogsten per jaar mogelijk te maken. Mogelijk is het onkruidbeheer in die rijstvelden geïntensiveerd in het kader van deze voorwaarden.

Hoewel de 'gewone' Europese hanepoot een vervelend landbouwonkruid is in de westerse wereld, is de rijstnabootsende versie nooit echt wijdverbreid waargenomen. Vermoedelijk is dat het gevolg van mechanische landbouw dat de plaats innam van het traditionele handwerk.

[1] Ye et al: Genomic evidence of human selection on Vavilovian mimicry in Nature, Ecology and Evolution – 2019